Formuła 1 od kliku lat rośnie w siłę. Wpisała się idealnie w epokę walki o uwagę widza. Popularny serial na Netflixie, wielkie show podczas każdego weekendu, seria quizów z kierowcami na Youtube. Generowane przychody nieustannie wzrastają. Dlaczego w tej układance prawo jest spychane na margines?
W królowej motosportu istnieje dualizm. Rywalizacja odbywa się pod egidą FIA, która jest organizatorem wyścigów, reguluje sprawy techniczne oraz sprawuje kontrolę nad przebiegiem zawodów. Kwestie wizerunku, praw telewizyjnych i komercyjnych oraz przedstawicielstwo interesów zespołów należą natomiast do Formula One Group, będącej obecnie własnością amerykańskiego koncernu Liberty Media. Mistrzostwa odbywają się na podstawie umowy pomiędzy obydwoma podmiotami zwanej Concorde Agreement, podpisywanej na określony czas. Jak to funkcjonuje w praktyce, na torze wyścigowym? FIA, na podstawie trzech aktów prawnych obowiązujących wewnętrznie, sprawuje nadzór poprzez dyrektora wyścigu i delegowanych przez siebie na tor sędziów. Związani są oni trzema dokumentami: Międzynarodowym Kodeksem Sportowym (wspólnym dla wszystkich sportów motorowych), Regulaminem Technicznym (aktualnie obowiązującym i rewidowanym co sezon) oraz Regulaminem Sportowym, dedykowanym tylko dla konkretnej serii. Dodatkową pomocą dla przedstawicieli władz są kierownicy danego toru oraz wymieniani co weekend stewardzi, którzy czuwają nad przestrzeganiem zasad podczas wyścigów i przyznają kary za nieprzepisowe zachowania. Natomiast do Liberty Media należy zapewnienie, że wszystkie zespoły i kierowcy pojawią się na starcie, zadbanie o odpowiedni marketing danego wydarzenia oraz jak najlepszą realizację telewizyjną w ramach F1 TV. Częścią obowiązków realizowanych na torze jest dzień dla mediów czy organizowane po poszczególnych sesjach konferencje i wywiady z kierowcami. Wynika to z umowy podpisanej między FIA i zarządem Formuły 1, na mocy której federacja wydzierżawiła prawa do wizerunku i nazwy F1 na 100 lat poprzednikom Liberty Media. Dodatkowo zespoły obowiązuje wprowadzony od sezonu 2021 Regulamin Finansowy, który ma zabezpieczać funkcjonowanie limitów budżetowych w sporcie. W ostatnich latach, aby stworzyć specjalny i wyjątkowy wyścig, zakupiono bezpośrednio od miasta Las Vegas rozległą powierzchnię, która ma służyć do organizacji cyklicznego Grand Prix. Wydarzenie miało inaugurację w trzeci weekend listopada 2023r. Działania amerykańskiego koncernu mają doprowadzić do jak największego zainteresowania sportem, a co za tym idzie zwiększenia przychodów zespołów. Współpraca FIA i Liberty Media jest zatem kluczowa dla prawidłowego funkcjonowania Formuły 1.
Wojna na szczycie o jedenasty zespół w stawce
Regulacje Formuły 1 dopuszczają aż 12 zespołów na starcie. W obecnym systemie, od 2016 r. funkcjonuje 10 zespołów. W podpisanym w 2021r., utajnionym w dużym stopniu dla opinii publicznej, Concorde Agreement zawarto informację o tym, że progiem wejścia dla nowego, jedenastego zespołu, jest zapłacenie 200 mln euro Formule 1. Kwota miałaby być podzielona między ekipy, które w ten sposób dostałyby rekompensatę za zmniejszony udział w zyskach. FIA na początku bieżącego roku ogłosiła, że będzie przyjmowała aplikacje na potencjalne dwie nowe stajnie. W październiku okazało się, że aprobatę uzyskał tylko jeden zespół – Andretti. Problemem jest natomiast stanowisko Liberty Media, które razem z członkami obecnej stawki sceptycznie podchodzi do zwiększenia ilości miejsc w sporcie. Oczywiście chodzi o podział zysków, który byłby zaburzony. Konstruktorzy podnoszą, że porozumienie zostało podpisane, kiedy sport był w trudnym, pandemicznym okresie, jednak obecnie próg wejścia powinien być znacznie wyższy, gdyż wartość Formuły 1 istotnie wzrosła. Dodatkowo postawili warunek, aby propozycja Micheala Andrettiego wniosła nową jakość do rywalizacji. Amerykanin zaproponował, że będzie posiadał własne silniki, produkowane przez markę Cadillac, należącą do największego amerykańskiego koncernu motoryzacyjnego – General Motors. Pomysł nie zyskał jednak aprobaty. Co więcej obecni członkowie F1 próbowali sami negocjować z producentem i namówić go do dostarczania jednostki napędowej wyłącznie dla nich.
Okazuje się zatem, że może dojść do niespotykanej wcześniej sytuacji. W przypadku braku porozumienia pomiędzy Andrettim i Liberty Media jego zespół mógłby co prawda stanąć na starcie, jednak nie można by było pokazywać go w telewizji, a Formuła 1 nie mogłaby uzyskiwać dochodu z jego praw komercyjnych, czyli np. sprzedawać licencji do gier firmie Electronic Arts. W padoku jednak pojawiły się głosy, że takie rozwiązanie, a także samo blokowanie wejścia do sportu narusza prawo unijne oraz prawo amerykańskie. Do Formuły 1 odnosiła się sprawa IP/01/1523, którą rozwiązywała Komisja Europejska w 2000r., dotycząca nieuczciwej konkurencji podczas sprzedaży praw telewizyjnych. Podmiotami w tym przypadku była FIA i m.in. FOA (obecnie jedna ze spółek wchodzących w skład F1 Group). Federacja po negocjacjach z komisarzem ds. konkurencji zobowiązała się do ograniczenia się tylko do roli regulacyjnej w sporcie oraz wzmocnienia zewnętrznej i wewnętrznej procedury odwoławczej od jej decyzji. Kluczowy był jednak zapis, że nie można zapobiegać ani blokować wejścia nowego zespołu do sportu, jeżeli nie ma obaw dotyczących bezpiecznego, uczciwego i uporządkowanego prowadzenia sportów motorowych. FOA zgodziła się również na implementację rozwiązań wskazanych przez Komisję Europejską. Liberty Media i Andretti są przypadkiem wyjątkowym, gdyż stanowią podmioty prawa amerykańskiego. Zatem mogłoby dojść między nimi do sporu cywilnoprawnego w sądach, a nawet do rozpatrzenia sprawy przez Federalną Komisję Handlu, która zwalcza przejawy nieuczciwej konkurencji. Brak poszanowania dla regulacji prawnych może doprowadzić do strat finansowych, wynikających z potencjalnych sankcji. Konsekwencją takiego obrotu spraw byłoby naruszenie wizerunku sportu, który jest niezwykle cenny dla współczesnej Formuły 1.
Felipe Massa mistrzem świata 2008?
We wrześniu 2008r. rozegrano w Singapurze pierwszy w historii nocny wyścig. Triumfował w nim sensacyjnie Fernando Alonso, a walczący o tytuł w tamtym sezonie Felipe Massa ukończył rywalizację na niepunktowanej pozycji. W końcowym rozrachunku okazało się, że mistrzem świata został Lewis Hamilton, trzeci na mecie singapurskiego wyścigu, jeden punkt przed Massą. Brytyjczyk odebrał na gali FIA puchar za triumf w klasyfikacji kierowców.
W połowie 2009r. na światło dzienne wyszła afera Crashgate. Nelson Piquet Jr. – kolega z zespołu Fernando Alonso, przyznał się do celowego rozbicia samochodu w Singapurze, na wyraźne polecenie przełożonych. Pozwoliło to uzyskać przewagę nad innymi, gdyż Hiszpan zjechał przed wypadkiem do alei serwisowej. Dzięki nietypowej, jak się wydawało, strategii znalazł się na czele stawki i w efekcie wygrał wyścig. Renault zostało ukarane dyskwalifikacją w zawieszeniu na 2 lata, zaś autorzy planu Flavio Briattore i Pat Symmonds otrzymali zakaz angażowania się w wyścigi pod egidą FIA. Końcowych wyników wyścigu jednak nie anulowano. Felipe Massa przyznał po latach, że kontaktował się w 2009r. z prawnikami zarówno w zespole, jak i poza nim, jednak dowiedział się, że nic nie może zrobić. Artykuły 14.4.1 i 14.4.2 Międzynarodowego Kodeksu Sportowego FIA wskazują, że czas na rewizję wyników wyścigu wynosi 14 dni, a zmian w klasyfikacjach nie można dokonywać na 4 dni przed galą wręczenia nagród FIA. Sprawa wydawała się zakończona. Jednak w marcu 2023r. były szef F1- Bernie Eccelstone przyznał w wywiadzie, że dowiedział o oszustwie wraz z ówczesnym szefem FIA – Maxem Mosleyem zaraz po wyścigu. Nazwał Felipe Massą mistrzem świata 2008 i stwierdził, że należało anulować wyniki. Przekroczył przepisy, bo uważał, że należało chronić wizerunek sportu przed ogromnym skandalem. Już wtedy bowiem F1 czerpała ogromne zyski z praw telewizyjnych i kontraktów sponsorskich. Poza tym taki skandal rzuciłby cień na nowy wyścig, który pojawił się w kalendarzu. Zarządzający dokonali zatem bilansu zysków i strat z którego wynikło, że lepiej złamać prawo i ukryć prawdę. Brazylijczyk dowiedziawszy się o wywiadzie zdecydował się wstąpić na drogę sądową z F1 i FIA. Domaga się odszkodowania za straty finansowe oraz przyznania tytułu mistrza świata. Problem tkwi jednak w tym, że sądy cywilne nie mogą wpływać na wyniki FIA, a CAS, współpracujące z federacją, ma wpływ tylko na sprawy związane z dopingiem. Massa nie może odwołać się też do sądu najwyższego w sporcie czyli do ICA, gdyż czas na rewizję upłynął. Co więcej kluczowi świadkowie Max Mosley i Charlie Whitening nie żyją, a Eccelstone obecnie zaprzecza, że udzielał cytowanego wywiadu. Pomimo poczucia niesprawiedliwości odwrócenie wyników sportowych jest praktycznie niewykonalne.Przyznanie tytułu mogłoby uruchomić niebezpieczny precedens. Wyniki takich wyścigów jak Grand Prix Japonii 1990 czy Abu Zabi 2021, które bezpośrednio decydowały o mistrzostwie świata, mogłyby być podważone a następnie zmienione wyrokiem sądowym.
Co może osiągnąć Massa w tej sytuacji? Wydaje się, że jedynie uzyskać odszkodowanie za niższe kontrakty w trakcie kariery, spowodowane brakiem tytułu.
Nie, Mikey nie, to nie w porządku
Sezon 2021 był jednym z najciekawszych w historii całego sportu. Od początku do samego końca ważyły się losy mistrzostwa świata kierowców. Wygenerował ogromne zainteresowanie. Jednak nie obyło się bez kontrowersji, głównie na gruncie sędziowskim.
Jedynym dyrektorem wyścigowym sezonu był Michael Masi. Decyzje Australijczyka były często niespójne oraz podejmowane pod wpływem chwili. Nie raz wydawało się, że przepisy są nadinterpretowane lub naginane. Problemem było również dopuszczenie do bezpośredniej komunikacji między dyrekcją wyścigu a szefami zespołów, którzy często wykorzystywali to narzędzie do wpływania na skład sędziowski. Podnoszone od lat w Formule 1 postulaty dotyczące bezpieczeństwa nie były priorytetem. Najważniejsze było stworzenie jak największego show i niedopuszczenie za wszelką cenę do strat finansowych. Przykładem tej strategii mogą być tutaj GP Belgii i GP Azerbejdżanu. W pierwszym pozwolono na bezsensowną jazdę za samochodem bezpieczeństwa przy ogromnej ulewie, tylko po to, żeby przyznać połowę punktów za wyścig i nie zwracać pieniędzy za bilety. W drugim przypadku po wypadku Maxa Verstappena zdecydowanie zbyt późno zdecydowano się neutralizację, a potem, aby nie kończyć wyścigu za samochodem bezpieczeństwa wywieszono czerwoną flagę. Następnie wznowiono rywalizację z pól startowych, aby podkręcić emocje.
W Formule 1 nie ma jednolitego systemu prawnego, więc ani precedens ani prawo pisane nie mają prymatu przy rozstrzygnięciu. Wykładnia przepisów jest dokonywana ad hoc. Dlatego dochodziło do niespójnych rozstrzygnięć incydentów przez Masiego. Najbardziej jaskrawym przypadkiem jest postępowanie wobec pretendentów do tytułu Maxa Verstappena i Lewisa Hamiltona. W GP Bahrajnu Brytyjczyk regularnie łamał limity toru, ale dopiero wówczas gdy Holender zaczął postępować podobnie, zakazano tego procederu. Obaj kierowcy często też nieczysto zachowali się wobec siebie, jednak dyrekcja wyścigu była bierna wobec tych działań, nie nakładając słusznych kar czasowych (GP Sao Paulo czy GP Abu Zabi). W GP Arabii Saudyjskiej natomiast reakcja była bezprecedensowa- ukarano kierowcę Red Bulla dwukrotnie. Pierwszy raz za zyskanie przewagi poza torem, drugi za próbę oddania pozycji, której efektem była kolizja z Hamiltonem. Dodatkowo doszło niespotykanej sytuacji, gdyż Australijczyk negocjował z szefem zespołu karę dla Verstappena zamiast samodzielnie rozstrzygnąć problem. Kulminacją kontrowersyjnych decyzji Micheala Masiego był wyścig decydujący o mistrzostwie świata kierowców w Abu Zabi. W kluczowym momencie zawodów wypadkowi uległ Nicholas Latifi. Zapanowało spore zamieszanie, a do gry wkroczyli szefowie zespołów, którzy zaczęli pertraktacje z dyrektorem wyścigu. Michael Masi bardzo późno zezwolił na ściganie się na ostatnim okrążeniu, pomimo, że według zasad powinien zakończyć wyścig za samochodem bezpieczeństwa. Co więcej podjął kolejną wątpliwą decyzję nakazując oddublowanie tylko bolidom między pierwszym Hamiltonem a drugim Verstappenem, a nie wszystkim, jak wskazuje regulamin. Postawił na widowisko, kosztem regulacji prawnych. Chciał, aby najciekawszy oraz najbardziej dochodowy sezon w XXI wieku zakończył się walką „koło w koło” pretendentów do tytułu. Na jego decyzji zyskał Holender, który wygrał wyścig, wyprzedzając Brytyjczyka i zostając pierwszy raz w karierze mistrzem świata. Szef Mercedesa – Toto Wolff próbował jeszcze negocjować anulowanie ostatniego okrążenia, rozważał także również podjęcie kroków prawnych. Micheala Masiego niedługo potem zwolniono. Nie rozwiązało to jednak problemów z sędziowaniem.
Wypchnął mnie z toru! Zawsze musisz zostawić miejsce, zawsze!
Kwestia decyzji arbitrów zawsze wzbudza kontrowersje. Szczególnie narażone są na to sporty, w których sędziowie mają bardzo istotny wpływ na wynik zawodów. Kibice przed telewizorem często nie znają wszystkich reguł i interpretują je na korzyść wspieranych sportowców. Ogromny problem pojawia się wtedy, kiedy sędziowie i inni oficjele sami nie znają własnych regulaminów albo nie są w stanie nadążyć za dynamiką zawodów.
Do kuriozalnej sytuacji doszło po Grand Prix Japonii 2022. Zdezorientowany Max Verstappen dopiero w oczekiwaniu na wejście na podium dowiedział się, że został mistrzem świata. Okazało się, że wszyscy źle interpretowali istotny zapis w regulaminie, który nie został wyjaśniony opinii publicznej ani samym zespołom.
Stan ten nie uległ poprawie w sezonie 2023. Okazało się, że wytyczne, które zawsze były najważniejszym źródłem prawa wtórnego w sporcie mogą być podważane, a nawet regularnie łamane. Fernando Alonso utracił podium w Grand Prix Arabii Saudyjskiej, a po kilku godzinach został na nie przywrócony. Po zakończeniu wyścigu jego zespół złożył protest, który został rozpatrzony pozytywnie, pomimo, że odbył karę niezgodnie z najnowszymi ustaleniami. Kluczowym dowodem w sprawie były nagrania potwierdzające, że inne zespoły wcześniej robiły to na podobnych zasadach. Innym głośnym przypadkiem jest problem blokowania w kwalifikacjach. Miał on zostać usunięty poprzez wprowadzenie wytycznej o minimalnym czasie okrążenia i zachowaniu podczas wyjazdu z alei serwisowej. Kłopot jednak pozostał bowiem kierowcy regularnie łamali regulacje, powołując się na konieczność stworzenia sobie odpowiedniego miejsca do rozpoczęcia okrążeń kwalifikacyjnych. Najbardziej kontrowersyjnym przypadkiem było postępowanie Maxa Verstappena w Singapurze, kiedy dopuścił się blokowania na torze ( wcześniej zachowania masowo karanego nawet w przypadku błędów zespołu w komunikacji z zawodnikiem np. sprawa Charles’a Leclerc w Monako) oraz na wyjeździe z alei serwisowej (uznawanego za szczególnie nieczyste zagranie, ponieważ często blokuje się więcej niż jeden bolid) za które nie otrzymał żadnej kary. Sami kierowcy byli bardzo zdziwieni brakiem sankcji dla mistrza świata i kompletnie nie rozumieli decyzji dyrekcji wyścigu.
Nie tylko zawodnicy mają problem ze zrozumieniem działań arbitrów. Mankamenty zauważają przede wszystkim kibice przed telewizorem. Wady systemowe prowadzą do nieprawidłowych rozstrzygnięć, także na poziomie zgodności z duchem sportu i zwykłą sprawiedliwością. Carlos Sainz w treningu przed Grand Prix Las Vegas najechał na studzienkę, która poluzowała się w taki sposób, że zniszczyła mu doszczętnie bolid. Wszyscy oczekiwali, że FIA powoła się na siłę wyższą i nie przyzna kary Hiszpanowi za wymianę komponentów. Niestety zawodnik został przesunięty o 10 pozycji na starcie wyścigu. Innym przykładem było masowe nakładanie kar czasowych kilka godzin po zakończeniu Grand Prix Austrii. Według sędziów wynikało to z tego, że stewardzi nie nadążali z ręcznym sprawdzaniem przypadków łamania limitów toru. Zdezorientowani kibice dowiedzieli się w efekcie w późnych godzinach wieczornych, że 14 z 19 sklasyfikowanych kierowców zmieniło swoje pozycje. Brak dostatecznej automatyzacji przy tak prostym przewinieniu doprowadził do chaosu. Kierowcy nie mogli, jak to mają w zwyczaju, „odsłużyć kar” podczas zjazdu do alei serwisowej czy podkręcić odpowiednio swojego tempa, aby zniwelować skutki sankcji. Jest to praktyka dalece niesprawiedliwa, gdyż wpływa na cały wyścig i strategię danych zespołów.
Podsumowanie
Współczesna Formuła 1 mierzy się z wieloma wyzwaniami. Potrafi przykuć uwagę nowoczesnego widza. Jednak jest największym problemem jest czynienie tego kosztem poszanowania dla prawa. Wizerunek, marketing, interes zespołów i zysk. To jest najważniejsze w królowej motosportu. Łamane są nie tylko jej wewnętrzne regulacje, ale także reguły uczciwej konkurencji zawarte w prawie europejskim czy amerykańskim. Brakuje jednolitej wykładni przepisów. W dobie nowoczesnej technologii powinno się usprawnić działanie sędziów poprzez wprowadzanie automatyzacji w niektórych obszarach np. systemu do wykrywania łamania limitów toru. Arbitrzy powinni tłumaczyć widzowi swoje decyzje w sposób zrozumiały, co jest praktyką w innych sportach. Jednak szans na poprawę nie widać. Sukces finansowy przyćmił na dobre potrzebę realnych zmian w tej dyscyplinie. Królowej motosportu grozi rozłam. Konflikt interesów pomiędzy FIA i Liberty Media narasta i szybko może przerodzić się w wojnę. Prymat widowiska nad prawem będzie trwał, jednak w pewnym momencie doprowadzi do zapaści, z której Formuła 1 może się przez długie lata nie podnieść.
Michał Borowy
SŁOWNICZEK
Aleja serwisowa (org. pit lane) – miejsce, gdzie odbywają się prace nad samochodem i z którego kierowcy wyjeżdżają na tor
CAS – skrót od Court of Arbitration for Sport, pol. Sportowy Sąd Arbitrażowy – międzynarodowy trybunał powołany do rozstrzygania sporów sportowych w najwyższej instancji
Czerwona flaga – flaga oznaczająca wstrzymanie wyścigu i nakazująca zjechanie kierowcom do alei serwisowej
FIA – skrót od Fédération Internationale de l’Automobile, pol. Międzynarodowa Federacja Sportów Motorowych – organizacja pozarządowa, która skupia federacje sportów motorowych z całego świata
FOA – skrót od Formula One Administration, pol. Administracja Formuły 1 – dawny zarząd Formuły 1, którym kierował Bernie Eccelstone
GP – skrót od Grand Prix, czyli oficjalnej nazwy weekendu wyścigowego wchodzącego w skład mistrzostw Formuły 1
ICA – skrót od International Court of Appeal, pol. Międzynarodowy Trybunał Apelacyjny – najwyższy sąd do rozstrzygania spraw w sporcie motorowym
Grand Prix – wyścig odbywający się w ramach Formuły 1
Konstruktorzy – zespoły, które uczestniczą w Formule 1
Królowa motosportu – potoczne określenie Formuły 1, wynikające z tego, iż jest najbardziej prestiżowym sportem motorowym na świecie
Limit toru – biała linia po obu stronach toru, której kierowca nie ma prawa przekroczyć wszystkimi, czterema kołami
Linia wyścigowa – preferowana, prawidłowa linia jazdy, która jest kluczowa podczas oceny incydentów, gdyż kierowca powinien z niej zjeżdżać tylko w ściśle określonych sytuacjach
„Nie, Mikey, nie to nie w porządku” – org. „No, Mikey, no. That’s no so right!” – słowa wypowiedziane przez Toto Wolffa, szefa zespołu Mercedes podczas komunikacji z dyrektorem wyścigu Michealem Masim na temat jego decyzji podczas ostatnich okrążeń Grand Prix Abu Zabi 2021
Neutralizacja – sytuacja, kiedy dyrekcja wyścigu wstrzymuje ściganie, a kierowcy muszą jechać z określoną prędkością, aby uniknąć niebezpieczeństw na torze
Oddublowanie – w sytuacji samochodu bezpieczeństwa na torze, bolidy, które mają stratę jednego okrążenia lub więcej do kierowców ich dublujących, mogą wyprzedzić samochód bezpieczeństwa w celu „nadrobienia” okrążenia i dołączenia na koniec stawki
Okrążenie wyjazdowe – okrążenie w kwalifikacjach po wyjeździe z alei serwisowej, kiedy kierowcy jadą wolniej w celu dogrzania opon i przygotowania się do okrążenia, na którym chcą uzyskać jak najlepszy czas czyli szybkiego okrążenia
Padok – miejsce, gdzie na torze znajdują się garaże i siedziby zespołów, potocznie kuluary całej Formuły 1
Samochód bezpieczeństwa – auto za którym podążają kierowcy w trakcie procedury pełnej neutralizacji wyścigu, które dyktuje tempo poruszania się po torze
Stajnia – potoczne określenie zespołu w Formule 1
Steward – członek składu sędziowskiego, zajmuje się m.in. przyznawaniem kar
„Wypchnął mnie z toru! Zawsze musisz zostawić miejsce, zawsze” – org. „Ok, he pushed me off the track. I think you have to leave a space. All the time you have to leave space!” parafraza słów Fernando Alonso podczas komunikacji radiowej z inżynierem wyścigowym podczas GP Bahrajnu 2012 na temat sposobu obrony Nico Rosberga przed jego atakiem , za który Niemiec nie dostał kary
Wytyczna dyrektora wyścigowego – wiążąca kierowców sugestia głównego sędziego w sprawie konkretnego postępowania
BIBLIOGRAFIA
AFP, Formula One faces the price of success in new Concorde talks, thehindu.com, 11 maja 2023r.
Bartosz Budnik, Bartosz Pokrzywiński, Formuła 1 według Bartków. Budnik i Pokrzywiński subiektywnie i z miłością o Formule 1, Wyd.Altenberg, Warszawa 2023, str. 234-235, 241-252
Daniel Wawiórka, Hamilton wygrywa, chaos i kontrowersje w GP Arabii Saudyjskiej, swiatwyscigow.pl https://swiatwyscigow.pl/f1/f1-podsumowania/23318-hamilton-wygrywa-chaos-i-kontrowersje-w-gp-arabii-saudyjskiej 5 grudnia 2021r.
Daniel Wawiórka, Leclerc ukarany cofnięciem na starcie GP Monako za blokowanie Norrisa , swiatwyscigow.plhttps://swiatwyscigow.pl/f1/f1-news/26262-leclerc-ukarany-cofnieciem-na-starcie-gp-monako-za-blokowanie-norrisa 27 maja 2023r.
Dawid Gruntkowski, Burza wokół kary dla Fernando Alonso. FIA złamała własne przepisy sport.pl https://www.sport.pl/F1/7,96296,29576784,burza-wokol-kary-dla-fernando-alonso-fia-zlamala-wlasne-przepisy.html, 19 marca 2023r.
European Commision, European Commision closes its investigation into Formula One and other four-wheel motor ports, ec.europa.eu https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/IP_01_1523 30 października 2001r.
Ewan Gale, Can F1 say no to Andretti after General Motors bombshell? racingnews365.com https://racingnews365.com/can-f1-say-no-to-andretti-after-general-motors-bombshell, 14 listopada 2023r.
Grzegorz Jazienicki, FIA zrobiła krok w stronę poprawy w sędziowaniu, parcfer.mehttps://parcfer.me/f1/fia-zrobia-krok-w-strone-poprawy-w-sedziowaniu-aze-23, 28 kwietnia 2023
Grzegorz Jazienicki, Hamilton uniknął kary po kwalifikacjach. Magnussen zostanie przesunięty, parcfer.me https://parcfer.me/f1/hamilton-unikna-kary-po-kwalifikacjach-magnussen-zostanie-przesuniety , 28 lipca 2023r.
Grzegorz Jazienicki,Masi wyjaśnił kwestię limitów toru ws. Hamiltona i Verstappena, parcfer.me https://parcfer.me/f1/masi-wyjasnil-kwestie-limitow-toru-ws—hamiltona-i-verstappena, 29 marca 2021r.
Grzegorz Jazienicki, Sędziowie mogli przyznać więcej kar po wyścigu w Austrii, parcfer.me https://parcfer.me/f1/sedziowie-mogli-przyznac-wiecej-kar-po-wyscigu-w-austrii, 3 lipca 2023r.
Grzegorz Jazienicki,Tylko jedna kara sportowa po kwalifikacjach F1, ale bardzo surowa , parcfer.me https://parcfer.me/f1/sedziowie-naozyli-tylko-jedna-kare-sportowa-ale-za-to-bardzo-surowa-mex-23 , 29 października 2023 r.
Grzegorz Jazienicki, Verstappen nie dostał żadnej kary za trzy incydenty z kwalifikacji , parcfer.me https://parcfer.me/f1/verstappen-nie-dosta-zadnej-kary-za-trzy-incydenty-w-kwalifikacjach-sg-23
16 września 2023r.
Hew Hoong Liang, Analysis : FIA approves Andretti Global 11th team what hew, linkedin.com, https://www.linkedin.com/pulse/analysis-fia-approves-andretti-global-11th-team-what-hew, 5 października 2023r.
Jason Hassett, F1’s Concorde Agreement Explained, wheelsports.com, 17 stycznia 2023r. https://wheelsports.co/f1s-concorde-agreement-explained/
Jenna Fryer,F1 General Motors Engine Andretti Power Unit, apnews.com https://apnews.com/article/f1-general-motors-engine-andretti-power-unit-2d472dcd8ce950f55e60ea26ca7e2ada, 14 listopada 2023r.
Jędrzej Stoner, Felipe Massa chce odebrać mistrza Hamiltonowi. Ruszyła procedura, rallyandrace.plhttps://rallyandrace.pl/felipe-massa-lewis-hamilton-spisek-proces-sadowy/, 19 sierpnia 2023r.
Julia Wieczyńska, „Crashgate”, czyli dlaczego Felipe Massa mógł zostać mistrzem świata i chce pozwać F1?, swipeto.pl https://swipeto.pl/72276897/crashgate-afera-singapurska-felipe-massa-fernando-alonso-2008, 26 sierpnia 2023r.
Kacper Trzosek, Kierowcy także nie rozumieją dlaczego Verstappen uniknął kar w Singapurze, f1.dziel-pasje.pl https://f1.dziel-pasje.pl/f1_news-38510-Kierowcy-takze-nie-rozumieja-dlaczego-Verstappen-uniknal-kar-w-Singapurze.html , 21 września 2023r.
Kamil Domagalski, Jonathan Noble, Stanowisko FIA w sprawie blokowania nie zadziała, pl.motorsport.com https://pl.motorsport.com/f1/news/stanowisko-fia-w-sprawie-blokowania-nie-zadziala/10542182/, 3 listopada 2023r.
Karol z Cyrku F1, ANALIZA KWALIFIKACJI PRZED GP SAO PAULO 2023 , Cyrkf1.pl
https://www.cyrkf1.pl/analiza-kwalifikacji-przed-gp-sao-paulo-2023/ , 3 listopada 2023r.
Karol z Cyrku F1, FELIPE MASSA WALCZY Z WIATRAKAMI, cyrkf1.pl https://www.cyrkf1.pl/felipe-massa-walczy-z-wiatrakami/, 19 września 2023r.
Karol z Cyrku F1, GP BELGII 2021 : WYŚCIG, KTÓREGO NIE BYŁO, cyrkf1.pl https://www.cyrkf1.pl/gp-belgii-2021-wyscig-ktorego-nie-bylo/ , 29 sierpnia 2021r.
Karol z Cyrku F1, HAMILTON W ŚWIETNYM STYLU WYGRAŁ GP SAO PAULO 2021, cyrkf1.pl, https://www.cyrkf1.pl/hamilton-w-swietnym-stylu-wygral-gp-sao-paulo-2021/ , 14 listopada 2021r.
Karol z Cyrku F1, MICHAEL MASI – DZIESIĘĆ NAJBARDZIEJ KONTROWERSYJNYCH DECYZJI, Cyrkf1.pl https://www.cyrkf1.pl/michael-masi-dziesiec-najbardziej-kontrowersyjnych-decyzji/, 14 stycznia 2022r.
Karol z Cyrku F1, PEREZ ZWYCIĘZCĄ CHAOTYCZNEGO GP AZERBEJDŻANU 2021, cyekf1.pl https://www.cyrkf1.pl/perez-zwyciezca-chaotycznego-gp-azerbejdzanu-2021/ , 6 czerwca 2021r.
Karol z Cyrku F1, VERSTAPPEN WYGRAŁ GP JAPONII 2022 I ZOSTAŁ MISTRZEM ŚWIATA, cyrkf1.pl, https://www.cyrkf1.pl/verstappen-wygral-gp-japonii-2022-i-zostal-mistrzem-swiata/, 9 października 2022r.
Katarzyna Łapaczyńska, Blokował Hamiltona w kwalifikacjach. Jest kara , wp.pl
https://sportowefakty.wp.pl/formula-1/1078210/blokowal-hamiltona-w-kwalifikacjach-jest-kara , 26 sierpnia 2023r.
Lewis Larkam, Bernie Ecclestone on Felipe Massa F1 2008 title legal battle: ‘Lewis Hamilton could have sued after Abu Dhabi’, crash.net, 14 września 2023r. https://www.crash.net/f1/news/1035626/1/ecclestone-massa-legal-battle-hamilton-could-have-sued-after-abu-dhabi
Luke Murphy, Ecclestone: 'Lucky’ Hamilton should be behind Schumacher’s record, racingnews365.com https://racingnews365.com/ecclestone-lucky-hamilton-should-be-behind-schumachers-record, 2 marca 2023r.
Łukasz Kuczera, Koniec zblokowaniem rywali. Poważne zmiany w F1 , wp.pl https://sportowefakty.wp.pl/formula-1/1089817/koniec-z-blokowaniem-rywali-powazne-zmiany-w-f1 3 listopada 2023r.
Maciej Klaja, Filip Cleeren, Massa idzie o krok dalej , pl.motorsport.com, https://pl.motorsport.com/f1/news/massa-idzie-o-krok-dalej/10508514/ 19 sierpnia 2023r.
Mateusz Czykier, FELIPE MASSA „OFIARĄ SPISKU” SPRZED 15 LAT. CHCE ODSZKODOWANIA ZA POZBAWIENIE TYTUŁU , eurosport.tvn.24.pl, 18 sierpnia 2023r. https://eurosport.tvn24.pl/formula-1/felipe-massa-ofiara-spisku-sprzed-15-lat.-chce-odszkodowania-za-pozbawienie-tytulu_sto9747284/story.shtml
Mateusz Mróz, Massa nie odpuszcza sprawy sezonu 2008. Ciąg dalszy afery , parcfer.me
https://parcfer.me/f1/massa-nie-odpuszcza-sprawy-sezonu-2008-ciag-dalszy-afery, 18 sierpnia 2023r.
Mateusz Mróz, Sainz czuje się rozczarowany Formułą 1 po sytuacji z karą i studzienką , parcfer.me
https://parcfer.me/f1/ver-sai-kara-vegas-23, 18 listopada 2023r.
Micheal Schmidt, EU-Richtlinie verhindert Ablehnung, aut-motor-und-sport.dehttps://www.auto-motor-und-sport.de/formel-1/andretti-f1-lizenz-offiziell-fix-fia-entscheidung/ 2 października 2023r.
Mikołaj Suchocki, Dlaczego Massa nie powinien wygrać w sądzie mistrzostwa, które przegrał na torze, swiatwyscigow.pl , https://swiatwyscigow.pl/artykuly/felietony/26930-dlaczego-massa-nie-powinien-wygrac-w-sadzie-mistrzostwa-ktore-przegral-na-torze, 12 września 2023r.
Mikołaj Suchocki, Słynne wyścigi: Grand Prix Abu Zabi 2021, swiatwyscigow.pl https://swiatwyscigow.pl/artykuly/historia/slynne-wyscigi/25573-slynne-wyscigi-grand-prix-abu-zabi-2021 , 12 grudnia 2022r.
Mikołaj Sokół , Dwa dni po zakończeniu rywalizacji wciąż nie wiadomo, kto jest mistrzem świata Formuły 1, rp.pl https://www.rp.pl/formula-1/art19193061-dwa-dni-po-zakonczeniu-rywalizacji-wciaz-nie-wiadomo-kto-jest-mistrzem-swiata-formuly-1 13 grudnia 2021r.
Mikołaj Sokół, Szybko, szybciej, najszybciej. Formuła 1 Sokolim Okiem, Wyd.SQN, Kraków 2022, str. 542-562
Nataniel Piórkowski, FIA opublikowała raport dotyczący GP Abu Zabi 2021 https://www.f1wm.pl/news/51689 19 marca 2022r.
Oktawian Sadlak, Jonathan Noble Massa chce iść do sądu , pl.motorsport.com
https://pl.motorsport.com/f1/news/massa-chce-isc-do-sadu/10453185/ 4 kwietnia 2023r.
Oktawian Sadlak, Jonathan Noble Massa zebrał prawników, pl.motorsport.com https://pl.motorsport.com/f1/news/massa-zebral-prawnikow/10460176/ 24 kwietnia 2023r.
PAP, FIA: wyniki GP Abu Zabi utrzymane mimo ludzkiego błędu, sporttvp.pl https://sport.tvp.pl/59145714/verstappen-z-tytulem-2021-fia-wyniki-gp-abu-zabi-utrzymane-mimo-ludzkiego-bledu 19 marca 2022r.
Patryk Wierny, Mercedes wycofuje się z apelacji. Max Verstappen oficjalnie Mistrzem Świata Formuły 1, prawosportowe.pl, https://prawosportowe.pl/a/mercedes-wycofuje-sie-z-apelacji-max-verstappen-oficjalnie-mistrzem-swiata-formuly-1 21 grudnia 2021r.
Sahil Kapur, Former F1 racer threatens to sue to overturn superstar Lewis Hamilton’s 2008 championship, nbcnews.com, https://www.nbcnews.com/news/sports/former-f1-racer-threatens-sue-overturn-superstar-lewis-hamiltons-2008-rcna104894 ,15 września 2023r.
Sky Sports, Michael Andretti says ‘Opposition to Formula 1 entry is a mystery and team has right to be on grid’ skysports.comhttps://www.skysports.com/f1/news/12433/12988636/michael-andretti-says-opposition-to-formula-1-entry-is-a-mystery-and-team-has-right-to-be-on-grid, 20 października 2023r.
Tomasz Kaliński, Alonso odzyskał podium pl.motorsport.com https://pl.motorsport.com/f1/news/alonso-odzysal-podium/10446230/, 20 marca 2023r.
Tomasz Kaliński, Andretti bliżej Formuły 1,pl.motorsport.comhttps://pl.motorsport.com/f1/news/andretti-blizej-formuly-1/10527931/, 2 października 2023r.
Tomasz Kaliński, Massa chciał pozwać Formułę 1, pl.motorsport.com, https://pl.motorsport.com/f1/news/massa-chcial-pozwac-formule-1/10441096/ ,7 marca 2023r.
Tomasz Kaliński, Wprowadzono zakaz zatrzymywania, pl.motorsport.com https://pl.motorsport.com/f1/news/wprowadzono-zakaz-zatrzymywania/10541785/, 2 listopada 2023r.
Międzynarodowy Kodeks Sportowy FIA (wersja 2023) – artykuły 14.1.1, 14.1.2, 14.2, 14.3, 14.4, 14.4.1, 14.4.2,14.5, 14.6, 15.2, 15.10, 15.11, 15.11.1, 15.11.2, 15.11.3, 15.11.4, 15.11.5
Regulamin Sportowy Formuły 1 (wersja 2021) – artykuły 15.3 ,48.12, 48.13.
